«Ισμήνη» του Γιάννη Ρίτσου, ο σύγχρονος ψυχωτικός άνθρωπος

Η Ισμήνη του Γιάννη Ρίτσου μας ενδιαφέρει ως μελέτη της μη ηρωικής θέσης στη ζωή. Δηλαδή ως την αυτόματη αντίδραση του ανθρώπου απέναντι στον φόβο της εξουσίας. Θα πρέπει η εξουσία να έχει χάσει κάθε νόημα μέσα στον άνθρωπο, να είναι ασήμαντη προκειμένου να την αγνοήσει και να της αντισταθεί. Ο ήρωας από την άλλη δεν προκύπτει στο πουθενά, δηλαδή δεν είναι η αντίσταση για την αντίσταση, αλλά για μια ιδέα, για μια ανάγκη ανώτερη από την τρέχουσα καθημερινότητα.

Η Αντιγόνη είναι έτοιμη μπροστά στο να επιτελέσει το χρέος της, η Ισμήνη όχι.

Ο Γιάννης Ρίτσος την τοποθετεί μέσα σε ένα αρχοντικό απέναντι στον νεαρό επισκέπτη, ο οποίος έχει ήδη μιλήσει και μετά την δική του ομιλία ξεκινάει ο μονόλογος της Ισμήνης.

Αφού περιγράψει την καθημερινότητά της και το πώς αισθάνεται μέσα σε αυτήν, η Ισμήνη ανατρέχει στα συγγενικά της πρόσωπα, εκφέροντας μια άποψη για το κάθε ένα από αυτά.

Μέσα από την παρουσίαση των καταστάσεων και των συναισθημάτων που φέρει γι αυτά, δομείται ένας ολόκληρος κόσμος, αυτός του παρελθόντος και ιδιαίτερα όταν με την αναφορά της πλαισιώνει αυτό το κάδρο με αναμνήσεις από την παιδική ηλικία.

Κι ενώ πρόκειται για χρόνο που έφυγε, η ζωντανή σύνδεση με αυτό τον χρόνο μέσα από τις αισθήσεις, τα συναισθήματα και τα αισθήματά της γεφυρώνουν το τότε με το τώρα σαν να είναι αδύνατο εντελώς να σκεφτεί κανείς αυτό το πρόσωπο έξω από το συγκεκριμένο πλαίσιο.

Γιατί όμως είναι όλο το κείμενο μια ανάμνηση; Μήπως αυτό αποτελεί μία επεξεργασία του παρελθόντος προς την ζωή του σήμερα; Και πώς μπορεί κανείς να σταθεί στο παρόν χωρίς το παρελθόν του, που σημαίνει ενίοτε ότι το απωθεί διότι το παρελθόν είναι πάντα εκεί, δηλώνοντας με τρομακτικό τρόπο την παρουσία του; Γιατί η Ισμήνη νιώθει την ανάγκη να φέρει μέσα της αυτό το παρελθόν και πώς λυτρώνει η ανάμνηση το σκηνικό πρόσωπο και τον ίδιο τον ποιητή; Και γιατί να προσπαθούμε να ρίξουμε φως σε ένα ετερόφωτο πλάσμα που ωστόσο με την άρνηση της ηρωικότητας δίνει όλο τον χώρο της τόλμης που ανήκει σε πολλούς σε ένα και μόνο άτομο. Και γιατί ο Σοφοκλής που όπως λέγεται δείχνει τον κόσμο όπως θα έπρεπε να είναι δεν έδωσε κανέναν σύμμαχο στο δράμα αυτής της γυναίκας, της Αντιγόνης; Κανέναν.

Πού είναι ο χορός; Το πλήθος; Τι ρόλο επιτελεί η μαζική συμπεριφορά και ποια είναι τα όρια της δουλικότητας και του κριτικού σεβασμού στις εντολές μιας εξουσίας ή του απλού συνανθρώπου; Ίσως εκεί που παραβιάζεται η ανθρώπινη ζωή, να σταματάει και ο σεβασμός στη δύναμη του ισχυρότερου.

Όπως έχει γράψει ο ποιητής – αν δεν πεθαίνουμε ο ένας για τον άλλον είμαστε κιόλας νεκροί.

Δηλαδή πού δομείται η λεγόμενη κοινωνία των ανθρώπων;

Και τι σημαίνει ζωή;

Προς το τέλος του μονολόγου της, η Ισμήνη αναφέρεται στον φόβο, κάνει σκέψεις χωρίς ειρμό και μέσα σε μια ταχυλογία παρουσιάζει την πραγματικότητα γύρω της σαν μια παραίσθηση.

Επιστρέφει στην κανονικότητα, όταν μιλάει πάλι για την αδελφή της, σαν αυτή η διαρκής θύμηση και σύνδεση να τη βοηθάει να υπάρχει με λογική και όχι με απόγνωση.

Αλλά και η έναρξη, το εισαγωγικό κομμάτι έχει τέτοια χαρακτηριστικά.

Η αναμόχλευση των αναμνήσεων μοιάζει να είναι η μόνη οδός που συγκρατεί τον νου αυτής της γυναίκας. Ότι ξεφεύγει από αυτήν την αναμόχλευση, μετά από τον θυμό – που προκύπτει από το γιατί όλα αυτά; Δεν μπορούσανε να ζήσουν απλούστερα; Πιο ειλικρινά ίσως;- και την οργή, έρχεται η αδυναμία για το πένθος, η άρνηση και κρυφά πίσω από αυτήν την άρνηση, η τρέλα.

Η Ισμήνη του Γιάννη Ρίτσου, κατά την εκτίμησή μας δεν είναι ο υπερασπιστής του αισθησιασμού, και της ευζωίας, αλλά ο άνθρωπος που δεν μπόρεσε να διαχειριστεί το τότε «παρόν του»- υπήρξε απών, προσπαθεί να το διαχειριστεί μέσα από την ανάμνηση- δεν επαρκεί- δεν ξέρει αν πρέπει να πενθήσει, να μετανιώσει, προσπαθεί να αρθρώσει μία θέση και αυτή, όταν λέει «τι κατάλαβαν; Σκοτούρες- σκοτούρες άσκοποι ηρωισμοί, μεγάλες πόρτες άνοιγαν έκλειναν στο ίδιο σκοτάδι γύψινα χάλκινα μαλαματένια βελουδένια προσωπεία πονηρίες κολακείες μεταμφιέσεις να κρυφτούν από ποιόν ; από τον εαυτό τους από τους άλλους από την μοίρα; Κι η αδηφαγία της δόξας; Θαρρώ πως κάθε δόξα στηρίζεται σε πάμπολλες παρεξηγήσεις κι οπωσδήποτε στην άρνηση της ζωής; Τι να την κάνεις; Ένας άνθρωπος….»

Η Ισμήνη μας – διότι ένα ποίημα μπορεί να έχει πολλές ερμηνείες- είναι ο σύγχρονος μοναχικός –μέσα σε ένα αρχοντικό κλεισμένη– ψυχωτικός –η εισαγωγή όσο και οι τελευταίες σελίδες είναι σαν παραλήρημα και όλο το ποίημα μοιάζει ένα παραλήρημα– καθώς ο συνομιλητής δεν φαίνεται πουθενά-αδύναμος, παρά την ανάγκη του να ελέγχει αυτό που του συμβαίνει, άνθρωπος.

Η ανάγκη για έλεγχο της ζωής που προέρχεται από τον φόβο με όποιον δέκτη του, είτε είναι εξουσία είτε συνθήκη είτε μια εσωτερική κατάσταση, αναπαράγει και πάλι αυτόν τον φόβο.

Το αποτέλεσμα, η Ισμήνη θα δρούσε όμοια σε κάθε δυνατό σύμπαν.

Όχι από αισθησιασμό, αλλά από έλλειψη κοινωνίας και επικοινωνίας με κάτι ή κάποιον σε βάθος.

Στο πρόσωπό της καθρεφτίζεται όλος ο χορός. Οπότε τι κάνει ο ποιητής; Σηκώνει έναν καθρέφτη για να κοιταχτεί η «κοινωνία των ανθρώπων» του σήμερα και του κάθε σήμερα.

Πάντα θα υπάρχει η απόκλιση του κοινού από το κοινωνικό. Και δυστυχώς πάντα θα υπάρχει η μοναξιά των πολλών, η μοναξιά του πλήθους. Ίσως γι αυτό να χρειαζόμαστε τους «ηγέτες» , από τον φόβο της μοναξιάς και ίσως γι αυτό να αναγνωρίζουμε επάνω μας μορφές εξουσίας συνειδητά και μη, από έλλειψη ολοκληρωμένης ύπαρξης, δηλαδή αληθινής κοινωνίας.